سنـتــور

:سنتور

سنتور يکی از سازهاي اصيل ايرانی است که ساخت آن را به فيلسوف عـالی قـدر  و موسيقيدان بزرگ قرن چهارم، ابونصرفارابی نسبت داده اند . از طرف ديگر، شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها و حکاکی های  موجود از دوره های  آشوری و  بابلی، تصوير هايی را نشان مي دهد که در آن افراد ، آلاتی  ذوزنقه  شکل  شبيه سنتور را که به وسيله طناب يا نخی که بدان متصل بود، از  گردن آويخته و با آن می نواختند.

پیشینه :

سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها، یکی از کهن ‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود. کهن‌ترین نشانه ای که از این ساز بر جا مانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان (۵۵۹ سال پیش از میلاد) است. در این سنگ ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگ داشت آشور بانیپال بر پا شده، تراشیده گردیده و سازی که همانندی زیادی به سنتور امروزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (مرگ به سال ۳۴۶ ه.ق) گذشته نگار نامدار و نویسنده ، در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی، واژه سنتور (سنطور) را ذکر می‌کند. در کتب کهن و تألیفات ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چند بار ذکر شده‌است.

عبدالقادر مراغه‌ای ساز یاطوفان را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر آوا، تنها یک تار می‌بستند و با جابجا کردن خرک‌ها، آن را کوک می‌کردند.

نام سنتور در سروده‌ها منوچهری نیز آمده‌است:

« کبک ناقوس زن و شارک سنتور زن است / فاخته نای زن بط شده تپور زنا »

سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند بربت، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده ‌شد.

برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور، از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان که امروزه گونه‌های مشابه این ساز در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.

بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما امروزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور امروزی است.

بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سدهٔ کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره خاص و عام اند.

سنتور، یا آنچنان که استاد ابوالحسن خان صبا، گاهی می‌نوشت: سنطور، در سال‌های پایانی عصر قاجار، سازی تقریباً فراموش شده و رو به نابودی بود. سازهای اصلی، تار، تنبک و کمانچه بودند و دوره قاجار، در واقع «عصر تار» بود. شمار کمی سنتور می‌نواختند و شمار کمتری نیز سنتور می‌ساختند و می‌آموختند.

گسترش در جهان :

با توجه به آثار پیدا شده گمان این است که این ساز از ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است. سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های گوناگون در خاور و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین، « یان کین » ، در اروپای شرقی، « دالسی مر »، در آلمان و اتریش ، «مک پر »، در هندوستان ، سنتور، و در آمریکا ، « زیتر » می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در شماری از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین سنتورهای عراقی – هندی - مصری و ترکی که بعضی از آنها حدود ۳۶۰ سیم دارند.

:اجزای سنتور

1-کلاف

سوراخ موجود در پايين کلاف برای انتقال صدا به بيرون و تسهيل حمل و نقل ايجاد مي شود  

 2- گوشی سنتور

 3- سيم گير

  4- صفحه روی سنتور

 5- گل سنتور

   گلهای روی صفحه سنتور، علاوه بر زيبايی سنتور ، جهت انتقال صدا به داخل بدنه و ايجاد رزونانس تعـبيه شده اند

6- شيطانک

   دو قطعه چوب که در سمت راست و چپ صفحه سنتور نصب می شوند

7- مفتول سيمی روی شیطانک

 مفتول فلزی به ضخامت 5/1 ميلی متر که بر روی شيطانک ها قرار مي گيرد و سيم ها در دو انتهای صفحه با عـبوراز آنها به سيم گير ها و گوشی ها ختم می  شوند

8- خـرک

9- مفتول سيمی روی خرک

10- سيم های زرد

 11- سيم های سفيد

 12- سيم های سفيد پشت خرک

 13- سيم های زرد پشت خرک

سيم های فوق قابل نواختن نمی باشند

ساختار ساز:

اين ساز خوش صدا و قديمی در اکثر کشورهای دنيا نيز استفاده مي شود . جاذبه صدای سنتور فوق العاده است و هـر شنونده ايی را تحت تأثير قرار می دهد . سنتور بر خلاف شکل ساده دارای ساختمان پر رمز و راز و پيچيده ايی است . سادگی شکل سنتور باعث شده تا افراد زيادی به ساختن آن روی بياورند. در اين بين شخصی مي تواند موفق باشد و به صدای واقعی سنتور دست پيدا کند که به تاريخچه سنتور سازی توجه داشته باشد و از تجربه ها و ريشه های تاريخی آن استـفاده کند.

این ساز از جعبه‌ای ذوزنقه‌ای شکل تشکیل شده که لبه‌ها آن از بلندترین ضلع، نزدیک به نوازنده و کوتاهترین ضلع و موازی با ضلع پیشی و دور از نوازنده و دو ضلع کناری با طول برابر که دو ضلع پیشی را به طور مورب قطع می‌کند. ارتفاع سطوح کناری ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است.

جعبه ی سنتور جعبه ای چوبی است. دوسطح فوقانی وتحتانی به کلاف سنتور که سطح جانبی دور آن را تشکیل می دهد متصل می شوند نیروی ناشی از فشار سیم ها که از طریق خرک ها به صفحه ی بالایی منتقل می شوند باعث تغییر شکل و نشست صفحه و تشدید آن در دراز مدت می شوند برای جبران این کاستی پل هایی در جعبه ی سنتور قرار داده می شود و نیز ضخامت صفحه ها باید برای بار وارده از صفحه پیش بینی گردد صفحه ی پایینی گرچه تحت تاثیر مستقیم نیروی سیم ها نیست اما واکنش آنها را از پل دریافت می کند و باید برای مقاومت دربرابر تغییر شکل ها پیش بینی شود بر روی سطوح فوقانی دو ردیف (معمولاً ۹تایی) خرک چوبی قرار دارد.

 ردیف راست نزدیک ‌تر به کناره راست ساز است و ردیف چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارد (فاصله میان هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ را «پشت خرک» می‌نامند). از روی هر خرک چهار رشته سیم هم‌کوک گذر می‌کند ولی هر سیم به گوشی معینی پیچیده می‌شود. گوشی‌ها در سطح کناری راست کنار گذاشته شده‌اند. سیم‌های سنتور به دو دسته «سفید» (زیر) و «زرد» (بم) تقسیم می‌شوند. دسته سیم‌های سفید بر روی خرک‌های ردیف چپ و سیم‌های زرد بر روی خرک‌های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند. طول بخش جلوی خرک در سیم‌های سفید دو برابر طول آن در بخش پشت خرک است و می‌توان در پشت خرک نیز از سیم‌های سفید استفاده کرد (آوای آن به نسبت عکس طول، یک اکتاو نسبت به آوای بخش جلوی خرک بالاتر است). همچنین هر سیم زرد، یک اکتاو بم ‌تر از سیم سفید رنگ پس از آن آوا می‌دهد.

گذشته و امروز:

ساز سنتور پیش تر با 12 سیم بم و ۱۲ سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده می‌شد. امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرک نیز ساخته می‌شود. سنتور ۹ خرک رایج‌ترین گونه سنتور است که پر استفاده ترین نوع آن سنتور «سُل کوک» است و نت‌های ردیف بر اساس آن نوشته شده‌اند. در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به ترتیب سیم‌ها از پایین بر مبنای می- فا- سل ، کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و ارکستر است.

سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم :

به خواست تکمیل فواصل کروماتیک میان اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در حدود بیست سال اخیر دو گونه سنتور با شمار زیادتر خرک ساخته شده‌اند. سنتور کروماتیک با همان میدان آوای سنتور معمولی ولی دارای خرک‌ها و اصوات کروماتیک بیشتر است. میدان آوای سنتور کروماتیک بم، یک فاصله پنجم بم‌ تر از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است. در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت به دست سه رشته سیم هم‌کوک حاصل می‌شود. به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است. از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم، استفاده‌های هم‌ نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی سنتور های کروماتیک دیده می شود .

نوازندگی سنتور :

نوازندگی سنتور با دو چوب نازک که به آنها «مضراب» گفته می‌شود، انجام می‌شود. مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون بیش‌تر به مضراب ها نمد می ‌چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم زنگ تر شدن آوای سنتور می‌شود. در اکثر اوقات، نوازنده باید با هر یک از مضراب ها، نت متفاوتی را اجرا کند (به ویژه در برخی از چهارمضراب ها که بیش‌تر پایه قطعه با دست چپ و ملودی با دست راست اجرا می‌شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با آزمون فراوان بدست می‌آید.

سنتور سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره شود، می‌تواند با آن کارهای زیبا و ماندگاری بیافریند. این ساز به خوبی توانایی تکنوازی و همنوازی را دارا می‌باشد.

نیمی از دوره ی  زندگانی آزمون سنتورنوازان، به کوک کردن آن می‌گذرد. چون کوبه‌های مداوم مضراب روی سیم‌ها و تاثیر گذاری نم و گرما روی چوب و سیم‌ها، کوک را به هم می‌زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از این رو سنتور، سازی شناخته می‌شود که همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای پزشکی می‌تواند روی آوا و کوک آن تاثیر بگذارد و حتی نوازنده‌های کارکشته را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد.